Januari 2021

De documentaire foto toont niet dé werkelijkheid maar één werkelijkheid. De fotografische boodschap moet opgevat worden als een communicatief proces waarbij zowel de fotograaf als de kijker een rol spelen bij de interpretatie ervan. De betekenis van de foto wordt bepaald door de context van waaruit de fotograaf vertrekt en door de sturing van de betekenis door middel van het perspectief, de kadrering en de belichting. Toch, en hier wijst Barthes ons op, blijft er steeds die referent, die een noodzakelijke voorwaarde is voor het ontstaan of het bekomen van de foto. De aanwezigheid van deze mensen heeft als gevolg dat de kijker zich kan identificeren met de situatie waarin deze zich bevinden en daardoor roepen ze empathie op. Dat betekent niet dat het interpretatieve kader waar de fotografie deel uitmaakt geen onderwerp van reflectie zou kunnen worden. Wel, dat hiervoor een ander soort vraagstelling vereist is. Het gaat daarbij niet om het verwerven van nieuwe feiten, maar om een verheldering, een analyse, een ontvouwing van het impliciet reeds vertrouwde in de fotografie. (Duintjer, 1988)

​

De documentairefotografie, zoveel is inmiddels duidelijk, biedt ons een bewijs van het bestaan van de wereld. Anders dan de analoge weergave van de schilderkunst geeft de foto geen subjectieve werkelijkheid, maar stelt hij haar rechtstreeks, dat wil zeggen op objectieve wijze, present. Deze objectiviteit is waarschijnlijk de reden geweest van het feit, dat de fotografie zich, vanaf het prille begin, razendsnel over het gehele maatschappelijke lichaam heeft kunnen verspreiden. (Berger J. , 1979)(Sontag, 1977) En nu, meer dan 150 jaar na haar uitvinding, kunnen we de fotografie niet meer wegdenken uit ons leven.  

​

De objectivering, die kenmerkend is voor de moderne tijd, gaat gepaard aan een even radicaal subjectivisme. Indien de hele werkelijkheid tot voorstelling wordt, dan wordt de mens immers 'het referentiepunt van het zijnde als zodanig'. De mens wordt daarmee tot subjectum. Dit begrip duidt in de metafysica van oudsher op datgene waarin elk zijnde zijn grond vindt. In het verleden werd dit subjectum bepaald als Idee(Plato), substantie(Aristoteles) of God. (Heiddegger, 1983)Kenmerkend voor de moderne tijd is nu dat de mens tot eerste en eigenlijke subjectum wordt. 'Het zijnde in het geheel wordt nu zo opgevat, dat het enkel en alleen 'zijnd' is, voor zover het door de voorstellende en voortbrengende mens tot staan is gebracht'. (Heiddegger, 1983) (Mul, 1987) Filosoof Heidegger betoogt dat de moderne tijd om die reden het eerste tijdvak is, waarin zoiets als een wereldbeeld kan bestaan. Omdat, in de moderne tijd wordt de wereld voor het eerst begrepen als beeld voor een voorstellend subject. (Heiddegger, 1983)De fotografie is om die reden niet enkel een verschijnsel dat feitelijk een centrale rol speelt in de moderne cultuur, op een fundamenteler vlak vormt zij de uitdrukking bij uitstek van de metafysica van de moderne tijd. 

Meer dan enig ander instrument geeft het fototoestel het menselijk subject een beeld van de werkelijkheid, en meer dan enig ander beeld wordt het fotografische beeld gekenmerkt door objectiviteit. De fotobiedt ons niet alleen een perfecte voorstelling, maar geeft ons ook een onmiddellijke zekerheid over het bestaan. 'Een foto', zo schrijft Susan Sontag, 'is werkelijk een vastgelegde ervaring, en de camera is voor het bewustzijn in zijn algehele veroveringsdrang het ideale wapen'. (Heiddegger, 1983) De maatschappij, zo betoogt Barthes, is er alles aan gelegen de verwondende kracht (het punctum) van de foto, haar waanzinnige waarheid, te beteugelen. Daarvoor moeten we fotografie als kunstvorm beschouwen. De aandacht wordt dan afgeleid van de 'schandalige' afwezigheid van de referent. De denotatieve kracht van de fotografie wordt in dat geval overvleugeld door de geruststellende (connotatieve) codes van de cultuur. De kunstfoto kan wel de culturele tekens van de waanzin uitbeelden, maar is niet waanzinnig van nature. (Barthes R. , 1988)

​

Door het verhelderen van het interpretatieve kader waarvan de fotografie deel uitmaakt, in het bijzonder van het onthullend/verhullende karakter van het fotografisch verschijnen van de werkelijkheid, worden we ons bewust van de aan het moderne wereldbeeld inherente schijn. Voor zoverre ons denken zich binnen de maatgevende kaders van het modernisme afspeelt kunnen we deze schijn niet voorkomen, we kunnen wel op de zeldzame lucide momenten die ons zijn gegeven voorkomen dat de schijn ons bedriegt. (Barthes R. , 1993) Na de voorafgaande metafysische interpretatie van de fotografie lijkt de deze op het eerste gezicht weinig aanknopingspunten te bieden voor een ervaring die ons aan gene zijde van de subject/object tegenstelling voert. Als we de terminologie van Heidegger aanhouden, zouden we kunnen zeggen dat wij de fotografie tegemoet moeten treden met een openheid voor haar geheim, dat wil zeggen voor het Zijnwaarop de moderne metafysica en ook de fotografie als haar meest kenmerkende gestalte, aangewezen blijft. Waar wij, met andere woorden, naar moeten vragen is oorspronkelijke betekenis van de fotografie. De term ‘fotografie’ is afgeleid van het Griekse 'phoos' (licht) en 'graphoo' (schrijven). ‘Fotografie’ mogen we lezen als het schrijven van het licht, ofwel schrijvend licht. (Heidegger, 1973)

Als we vanuit deze opvatting van het licht de fotografie benaderen dan begrijpen we de foto als een bevoorrecht inschrijfoppervlak van het Zijn. De foto maakt het ons mogelijk het 'tijdelijke' te laten ‘zien’. Dit lijkt ook de metafysische betekenis te zijn die Barthes in de fotografie beschrijft, wanneer hij de tijd het ware punctum van de fotografie noemt: 'Waarom leef ik hier en nu? (Barthes R. , 1988). Deze vraag wordt opgeroepen als niet de fotograaf 'door' de foto heen spreekt, maar wanneer de fotografie zelf nadenkend wordt. Aangezien Barthes, in tegenstelling tot Heidegger, vasthoudt aan het menselijk subject als uiteindelijke grondslag van betekenis, betekent het denkend schijven van het licht in de fotografie, een schrijven voorbij het menselijk subjectum, uiteindelijk en onafwendbaar het verlies van iedere redelijkheid. De waarheid van de fotografie is voor Barthes een waanzinnige waarheid (Barthes R. , 1988)(Huckle, 1985). 

​